Tarımda 2024’ün riskleri 2025’e devreder mi?

2025 yılında bizleri tarım ve besin tarafında nelerin beklediğini merak ediyor musunuz?

Bu sorunun cevabı verebilmek için sineması bir yıl geriye sarmakta yarar var.

Tarım ve besin bölümü açısından 2024, arz-talep istikrarında dalgalanmaların yaşandığı ve fiyat istikrarsızlığının gündemden düşmediği bir yıl oldu.

Plansız üretim ve yüksek maliyet sarmalına finansman tarafında yaşanan kahırlar da eklenince ortaya çıkan öngörülemez piyasa şartları üreticisinden tüketicisine tüm kesitlerde mağduriyet yarattı.

Olumsuz iklim şartlarının yarattığı kayıplar da işin tuzu biberi oldu.

Deyim yerindeyse 85 milyon olarak enflasyonu iliklerimize kadar hissettik.

Gelin son bir yılda öne çıkan gelişmeleri hatırlayıp 2025’e devreden riskleri birlikte tahlil edelim.

ET VE SÜTTE İSTİKRARLAR BOZUK

Türkiye, 2024 yılına ağır ithalata karşın bir türlü frenlenemeyen kırmızı et fiyatlarına yönelik tartışmalarla girdi.

Çiğ sütte izlenen fiyat baskılama siyaseti sonucu bozulan arz-talep istikrarı kırmızı et fiyatlarını denetimden çıkarttı. 2023 yılında 1.4 milyar dolara ulaşan canlı hayvan ve kırmızı et ithalatı, 2024’te de fiyatları aşağı çekmek bir yana daha çok dalgalandırdı. Bu yılın birinci 10 ayında canlı hayvan ve kırmızı et ithalatı 1 milyar doları aştı.

Çiğ sütte düşen taleple birlikte fiyatlar USK tavsiye fiyatının da altına indi. Bunun üzerine Eylül 2022’den bu yana yürürlükte olan süt tozu ihracatına uygulanan kısıtlama kararı Temmuz 2024 itibariyle kaldırıldı. Lakin kelam konusu atak de çiğ süt fiyatlarında beklenen etkiyi göstermedi.

Yılın son haftasına girerken Ulusal Süt Kurulu, litre başı 14,65 TL olan çiğ süt tavsiye fiyatını yüzde 17 artırarak 17,15 TL olarak revize etti. Yeni fiyat, 1 Ocak 2025 tarihinden itibaren geçerli olacak.

Öte yandan kırmızı etteki krizden beyaz et dalı de nasibini aldı. Fiyatlardaki artış talebi beyaz ete kaydırınca tavuk eti fiyatlarındaki yükselişler üzerine kanatlı etinin ihracatına kısıtlama getirildi.

Ticaret Bakanlığı tavuk eti ihracatını 1 Mayıs’tan 31 Aralık’a kadar aylık azami 10 bin ton, toplamda ise yılsonuna kadar 80 bin ton olarak sonlandırdı.

Hayvancılık tarafındaki gelişmelerin bir gibisi bitkisel üretim tarafında da yaşandı.

SEBZE VE MEYVEDE ZİYAN YILI

Özellikle buğday başta olmak üzere tahıl eserlerine yönelik açıklanan taban alım fiyatları enflasyonun çok altında kalarak üretici tarafında hayal kırıklığı yarattı.

Yaş meyve ve zerzevat üreticileri açısından da 2024 yılı güç geçti. Plansız üretim ve kontratlı üretim modelinin sağlıklı işlememesi sonucu başta domates olmak üzere kavun, karpuz, patates, biber, patlıcan dâhil pek çok eserde üretici ziyana uğradı.

Başta Bursa, Balıkesir, Kahramanmaraş, Burdur, Rize, Konya, Eskişehir olmak üzere Türkiye’nin pek çok vilayetinde çiftçiler traktörleriyle trafiğe çıkarak protesto şovlarında bulundu. Üreticiler eserlerini yollara döktü.

Buna rağmen yaz mevsiminde düşmesi beklenen zerzevat ve meyve fiyatları tam bilakis sert yükselişlere sahne oldu.

Hazirandan itibaren yaşanan rekor sıcaklıklar ve kuraklığın da tesiriyle kimi eserlerde randıman ve kalite kayıpları yaşandı. Tekrar çok sıcak havaların fire oranlarını artırmasıyla birlikte yaz mevsiminde sebze-meyve fiyatları üç haneli sayılara ulaştı. Geçen dönem kısmında 1-2 TL’ye dahi alıcı bulamayan limonun fiyatı yaz devrinde marketlerde 100 lirayı gördü.

Yılın neredeyse her ayında farklı besin eser kümelerinin fiyatları el yaktı. Haziranda taze meyve fiyatları aylık bazda yüzde 8,5 arttı; yıllık artış oranı yüzde 97’yi aştı. Kasım ayında ise taze zerzevat fiyatları aylık bazda yüzde 30 artarken, yıllık yüzde 126 yükseldi.

PATATES TÜKETİM SEFERBERLİĞİ

Tezatlıklar ülkesi Türkiye’de tıpkı devirde patates üretimi de talebin üzerinde olunca ve ihracatta pazar kaybı yaşanınca eserler depoda kaldı. Tarım Bakanlığı “Patates Tüketiminde Farkındalığın Artırılması” başlıklı yazı yayınladı. Tüm bakanlıklara gönderilen yazıda ülke genelinde tüm kamu kurum ve kuruluşlarında patates tüketiminin artırılması istendi.

TAKLİT VE TAĞŞİŞ GÜNDEMDEN DÜŞMEDİ

2024 yılında besinin yalnızca niceliği ve fiyatları değil niteliği de tartışıldı. Bal görünümlü glikoz şurubu, at, eşek ve domuz etinden köfte, pamuk yağı karıştırılmış zeytinyağı derken düzmece besin iktisadı kamuoyunu aylarca meşgul etti. Kontrol, ceza ve yaptırımların caydırıcılıktan uzak olması tartışmaları alevlendirdi.

En son Mart 2022’de yayınlanan besinde taklit ve tağşiş listesi Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından yeniden ve günlük olarak ifşa edilmeye başlandı.

Yeni ifşa listelerine bakıldığında tıpkı 2022’de olduğu üzere birtakım firmaların yeniden tıpkı şirket ismi ve marka ile taklit ve tağşiş yapmaya devam ettiği görüldü.

2024’te tüketicinin telaşlarını artıran bir başka mevzu ise tarım eserlerindeki pestisit kalıntısına yönelik bildirimler oldu.

Özellikle ihracata gönderilen eserlerde tespit edilen pestisit ve aflatoksin üzere insan sıhhatini tehdit eden riskler, kamuoyunda tüketilen eserlerin sorgulanmasına neden oldu.

Tarımda yeni periyot uygulamaları

2024 yılında tarım siyasetlerinde da yeni bir sayfa açıldı.

Tarım ve Orman Bakanlığı, yılın başında 2024-2028 devrini kapsayan 5 yıllık strateji planını açıkladı. Mart ayında “2024-2028 Hayvancılık Yol Haritası” açıklandı. Kooperatifçiliği ve üretici birliklerini teşvik ederek desteklemek emeliyle ziraî örgütleri derecelendirme periyodu başladı.

Tarımsal destekleme modelinde sadeleşmeye gidildi. Bitkisel üretim tarafında 13 stratejik eser belirlenerek takviyeler birinci sefer üç yıllık olarak açıklandı. Tekrar üç yıllık açıklanan hayvancılık desteklemelerinde verimli ve kaliteli üretime daha fazla dayanak verileceği duyuruldu.

2024’te resmiyet kazanan bu kararların alanda şimdi bir karşılığı görülmedi.

Devletin üst üste iki yıl işlenmeyen tarım yerini kiraya vermesine yönelik uygulama da dalda dikkat çeken bir öbür gelişme oldu.

Tarım ve besinde birleşme ve satın almalar

2024 yılı birleşme ve satın almalar açısından da hareketli geçti.

Koç Holding, Tat Besin Sanayi A.Ş. hisselerinin yüzde 49,04’ünü ve 15 adet kurucu intifa senetlerini 80,9 milyon dolara Memişoğlu Tarım Eserleri’ne sattı.

Şok Marketler Ticaret, e-ticaret tarafında “İstegelsin” markasıyla bilinen Future Teknoloji Ticaret’nin tüm hisselerini 220 milyon liraya satın aldı.

Türkiye’nin önde gelen süt çiftliklerinden Efeler Çiftliği, Kahve Dünyası’nın da sahibi olan Altınmarka Besin Sanayii’ne 17,5 milyon dolara satıldı.

Dardanel Önentaş Besin San. AŞ, pay senetlerinden 100 milyon lira nominal dengeli (toplam sermayesinin yüzde 17,06’sı) kısmını yurt dışında yerleşik Gramercy Funds Management LLC’nin yönettiği fonların yatırımı ile Lüksemburg merkezli Crescent Securitisations Lux Sarl şirketine borsa dışı süreçle sattı.

Rekabet Kurulu’nun 2024 mesaisi

Yılın ilk ayında Rekabet Kurulu, beyaz et kesiminde faaliyet gösteren 10 teşebbüs ve teşebbüs birlikleri hakkında rekabet ihlaline yönelik soruşturma açtı. Soruşturmada uzlaşma başvurusu yapan Lezita, Beypiliç, Keskinoğlu ve Şenpiliç’e toplam 1.2 milyar TL idari para cezası uygulanarak bu şirketler için soruşturma sonlandı.

Nestle Türkiye Besin Sanayi AŞ hakkında yürütülen rekabet ihlaline ait soruşturma da sonuçlandı. Nestle Türkiye’ye 346,9 milyon TL idari para cezası kesildi.

Ferrero Fındık İthalat İhracat ve Ticaret AŞ hakkında yürütülen soruşturma, alınan taahhüt üzerine sonlandırıldı. Ferrero, Türkiye’de müdahale referans fiyatının altında kabuklu fındık alımı yapmayacağını taahhüt etti.

Toplam 11 vilayette 21 un fabrikasında denetim gerçekleştiren Ticaret Bakanlığı, 17 firmanın piyasa düzenlemelerine alışılmamış olarak fiyat artışı gerçekleştirdiğini tespit etti. Gerekli idari süreçler başlatılırken, tutanaklar Haksız Fiyat Kıymetlendirme Konseyine iletildi.

Tarım ve besinde 2025 belirsizlikleri

Tarım ve besindeki mevcut gelişmelere bakılırsa 2024’teki risklerin değerli bir kısmı 2025’e devretmiş üzere duruyor.

Çiğ süt tavsiye fiyatındaki artışın Ocak’tan itibaren geçerli olması süt ve süt eserlerine yeni artırımların işareti olarak yorumlanıyor. ESK’nın 2025’te 520 bin baş besilik erkek sığır ithalat kararı da kırmızı et fiyatlarında kırılganlığın süreceğine işaret ediyor. Minimum fiyattaki artışla birlikte canlanması beklenen talep ve Mart’ta başlayacak olan Ramazan ayı da hesaba katılırsa yılın birinci çeyreğinde besin enflasyonuna yönelik hassasiyet sürecek üzere duruyor.

Meyve ve sebzede ziyan eden üreticilerin 2025’te üretimlerini azaltma riski de arz-talep istikrarını bozarak fiyatları dalgalandırabilir.

Bunun yanında iklimsel riskler, dövize bağlı girdi maliyetlerinin seyri, personel kasveti ve finansmana erişim koşulları başta olmak üzere pek çok faktör kesimdeki risk ve kırılganlıkların mümkün tesirlerinde belirleyici olacak. Şimdi pratiğe tam manasıyla yansımayan üretim planlaması ile ithalat ve ihracata yönelik izlenecek siyasetler da üretici ve tüketici enflasyonu açısından kritik ehemmiyette olacak.

İrfan Donat – Bloomberg HT Tarım Editörü

idonat@bloomberght.com