Nobelli ekonomist Acemoğlu’ndan yapay zeka uyarıları
2024 Nobel İktisat Mükafatını Daron Acemoğlu son devirlerde sıkça sorular aldığı refah paylaşımı (paylaşılan refah), yapay zeka (YZ) ve çalışma hakkındaki fikirlerini on husus halinde özetledi.
“Umarım niyetlerimi kolay ve kısaca paylaşmak yararlı olur. Amerika Birleşik Devletleri’nde yeni idarenin misyona başlamasına da kısa bir müddet kaldı. Tahminen de artık kimi amaçlar üzerinde düşünmenin tam sırası (her ne kadar yeni idarenin bizi bu gayelere gerçek yönelteceğine inancım neredeyse hiç olmasa da)” sözlerini kullanan Acemoğlu’nun özetlediği görüşler şöyle;
1. Refahın paylaşımı temel unsur
Paylaşılan refahtan kastım ekonomik büyümeden farklı kümelerin (örneğin erkekler ve bayanlar, değişik etnik kümeler, farklı eğitim kümeleri, farklı dinlere ilişkin beşerler vb.) aşağı üst tıpkı formda faydalanması (gelirlerinin emsal oranlarda artması). Bir kümesi büyük oranda zenginleştirirken birçok diğer kümeye yalnızca sonlu oranda menfaat sağlayan ekonomik büyüme refah paylaşımına örnek olamaz. Bu aslında bir ekonomik prensiptir. Huzurlu ve uyumlu bir toplum refah paylaşımını gerektirir. Ayrıyeten gerçekçi bir unsurdur de. Tüm eşitsizliklerin yok olmasının tek bir hareketle olacağını öngörmez.
“Paylaşımın köklerinin işgücü piyasasına dayanmalı”
2. Refahın paylaşımına yine dağıtımla ulaşılamaz
Paylaşımın köklerinin işgücü piyasasına dayanması gerekir, (iyi) işlerle ve maaş artışları ile. Teminatlar ve bir ölçü yine dağıtım da değerlidir lakin tek başına refah paylaşımını sağlamaya kâfi değildir. Tekrar dağıtım toplumsal demokrat İskandinav ülkelerinde sağlam temellere dayalıdır lakin orada bile bu, refah paylaşımının ana kaynağı değildir. Tekrar dağıtıma dayanan refah paylaşımı politik iktisat açısından da bir mana söz etmez: toplumun bir kısmı daima fakir bırakılıyorsa bu kesitin sağlam bir dağıtımı zorlayacak gücü olamaz.
Ayrıca, vergi öncesi eşitsizlik çok artarken tüm demografik kümeler için harcanabilir gelirin gereğince artmasını sağlayacak güçlü bir yine dağıtım olsa bile, bu beraberinde öbür önemli sorunlar getirecektir. İşleri olmayan beşerler ve vergi gelirleri artmayanların topluma katkıları hissedilmez. Tahminen daha da berbatı, bu gerçek bir iki katmanlı toplum yaratabilir. Toplumun bir kısmı ekonomik olarak gelişir ve gelirlerin ve vergilerin tek kaynağı kendileri olduklarından tüm toplumsal statüye de sahip hale gelirler. Oburlarının hissesine düşen ise yalnızca vergi gelirlerinden tekrar dağıtım olur.
3. YZ kalıcı ve tesiri çok büyük olacak
YZ’nın geleceğimizi belirleyecek teknoloji olacağı hakkında neredeyse hiç kuşkum yok. Üretkenliğe çok dikkate bedel yararlar sağlayacak. Fakat bu YZ’yı nasıl geliştireceğimize bağlı ve tam tesirlerinin ortaya çıkması vakit alacak. YZ’nın tesirleri hakkında bir çok belirsizlik var. Ayrıyeten, kanımca YGZ’nın (yapay genel zeka) ne demek olduğunu bilmek ve ne vakit geleceğini iddia etmek de güç. Bu da YZ’nın belirsizliğini arttırıyor.
İşlerin geleceğini ve refah paylaşımını YZ’yı ve tesirini anlamadan düşünemeyiz.
“YZ’nın nasıl geliştirileceği bir seçim”
4. YZ’nın istikameti işçi-yanlısı da işçi-karşıtı da olabilir
Benim fikrim ve araştırmalarım temel olarak teknolojilerin şekillendirilebilir olduğuna dayanıyor. Yani değişik formlarda geliştirilebilirler ve bunların da kiminin yararına kiminin ise kaybına yol açan farklı sonuçları olabilir. Bu durum geniş ve esnek bir teknoloji platformu olan YZ için çok daha fazla geçerlidir. YZ varsayım işleri için geliştirilebilir. Yazı ve imajlar yaratmak için geliştirilebilir. Bilgi kaynağı aracı olarak da geliştirilebilir. Bütün bu durumlarda YZ işçi-karşıtı da olabilir (yani çalışanların işlerine mal olacak otomasyona dayanan gelişim) işçi-yanlısı da (yani çalışanların işlerini daha düzgün yapmalarını sağlayacak ve yeni ve daha sofistike işleri yapmalarına yarayacak bilgi teknolojisi olarak gelişim). YZ’nın nasıl geliştirileceği bir seçim.
5. Günümüzde YZ işçi-karşıtı olarak geliştiriliyor
Şirketler YZ’yı paraya dönüştürmeyi temelde otomasyon ve daha güçlü dijital reklamlar ile sağlamaya çalışıyorlar. Bunların hiçbirisi işçi-yanlısı değil. Ayrıyeten kuruluş modellerinin gelişimi ve eğitimi YGZ’a ulaşma dileği ile şekilleniyor. Lakin YGZ daha fazla otomasyon demek. Şayet YZ genel zekaya ulaşırsa ve çabucak her şeyi beşerler kadar uygun yapabilirse bu işleri insanların elinden alacaktır. Münasebetiyle gidilen istikamet işlerin el değiştirmesine ve daha düşük fiyatlara yol açacaktır ve bu refah paylaşımı ile uyumlu değil.
6. Yeni bir taraf için siyasetlere muhtaçlık var
Daha evvelki iki noktayı birlikte düşününce varacağımız sonuç YZ’nın refah paylaşımı ile uyumlu bir istikameti olduğu halde bizim o istikamette gitmediğimiz olacaktır. Üstelik, sanayi tabiatıyla bir anda istikamet değiştirmeyecektir. Münasebetiyle bunun için bir müdahale gerek. Bu da yalnızca hükümetlerin (dünya çapında) yeni istikameti özendirecek ve YZ’nın daha fazla ziyanlı (bazılarının da işçi-karşıtı olduğu) kullanımını önleyici regülasyonlarından ve siyasetlerinden gelebilir.
7. Yeni bir istikamet için rekabetin olması gerekli
Yeni teknolojiler, bilhassa de radikal yeni istikametleri olanlar tipik olarak var olanlardan fazla yeni şirketler tarafından gelir. Bu durum, kelam konusu var olan şirketlerin insanlık tarihinin şimdiye kadar gördüğü en büyük şirketleri olduğunda daha da fazla geçerlidir. Çalışan yanlısı YZ, artan rekabet ile, teknoloji bölümünde var olan güçlü şirketlerin sahip oldukları durumun bozulması ile ve YZ’nın tarafının değişmesi ile birlikte var olur.
8. Yeni bir istikamet için değişik mimari seçeneklerin olması gerekli
Belki de daha tartışmaya açık olarak, YZ’ya yeni bir istikamet vermek mimari seçeneklere sahip olmaktan geçer. Kolay olarak, çalışan yanlısı YZ, çalışanların elinde olan bir bilgi aracı olmalıdır. Bu da fakat YZ’nın muteber, anlaşılır ve gerçek vakitli bilgiyi çeşitli mesleklerdeki çalışanlara sunmasıyla olabilir. Fakat YZ’nın günümüzdeki mimarisi (kısmen YGZ düşleri nedeniyle) YZ’nın özerk biçimde davranması biçiminde. Bu da YZ’yı kara kutu haline getirmiş durumda. Halbuki çalışan yanlısı YZ’nın karar alıcı insanlara tavsiyelerde bulunması lazım (otonom olarak karar almak yerine). En âlâ otonom olarak alınan kararların sonucu en uygun tavsiyeler/bilgiler olmayabilir. Çalışan yanlısı YZ insan karar vericiler tarafından anlaşılabilir olmalıdır. Fakat şu anki kara kutu yapılarıyla bu mümkün değil.
Biraz geriye gidersek, aslında ülkü dünyada hükümet müdahalesi farklı teknolojik kararlara tarafsız olmalıdır. Zira inovasyon yapanlar ve teşebbüsçüler hangi teknolojileri ne biçimde geliştireceklerini bürokratlardan ve yasa yapıcılardan daha yeterli bilirler. Lakin farklı teknolojik istikametlerin majör toplumsal sonuçları olduğu birtakım durumlarda (mesela fosil yakıt – yeşil güç teknolojileri seçeneği gibi) hükümet müdahalesi teknolojiyi ve tasarım kararlarını etkilemek durumunda kalabilir. Lakin bunun inovasyon teşvikleri ve kararlarının toplumsal olarak daha faydalı istikamete çekilmesinden daha fazla etkilenmesine yol açmayacak en düşük seviyede yapılması gerekir.
Demokrasi olmazsa olmaz
9. Tüm bunların olabilmesi için gereken şey demokrasi
Teknolojinin şu anki istikameti dünyadaki en büyük ve güçlü şirketler tarafından seçildi ve destekleniyor. Yeni istikamet oluşturulması yalnızca güçlü bir demokratik baskı ile sağlanabilir.
10. Kısır döngü: YZ demokrasiyi tehdit ediyor
Geçmişteki teknolojik tercihler, bilhassa de toplumsal medya ile ilgili olanlar, vatandaşların politik iştirakine ve demokrasiye ziyan verdiler. Birebiri ve hatta daha kötüsünün YZ için de geçerli olması çok mümkün. YZ’nın manipülasyon açısından çok güçlü bir teknoloji olma mümkünlüğü yüksek. Bu da platform kararlarının para kazanmak için demokratik iştiraki caydırmalarına daha fazla yol açabilir. Üstelik YZ dalındaki ortam da hayli anti demokratik. Tüm kilit kararların önde gelen teknolojici ve teşebbüsçü eksperler (yani kendileri) tarafından alınacak biçimde yetkilendirilmesi gerektiğine ve demokratik karar alma süreçlerinin YZ’ın gelişmesinin önüne geçtiğine inanılıyor.
Bu yalnızca bir kısır döngü yaratmakla kalmıyor (YZ’ya yeni istikamet vermek için demokrasiye gereksinmemiz var lakin YZ demokrasilere ziyan verdi bile) ayrıyeten YZ’ya yeni taraf vermenin çok güç olduğunu da gösteriyor. Lakin ben yeniden de bunun büsbütün olanaksız olduğuna inanmıyorum.
