Gıda terörü tam gaz

İRFAN DONAT – Bloomberg HT Tarım Editörü

Gıdada taklit ve tağşişin maalesef önüne geçilemiyor. Bal görünümlü glikoz şurubu, at ve eşek etinden köfte ve lahmacun, pamuk yağı karıştırılmış zeytinyağı derken bir periyot merdiven altı diye tabir edilen milyarlarca liralık düzmece besin iktisadı artık raflarda besin terörüne dönüştü. Ceza ve yaptırımların faal biçimde uygulanmadığı piyasada sahtekârlar cirit atıyor.

Gelin bu özet girişten sonra biraz ayrıntılara inelim…

Bundan üç hafta evvel manşetlere çıkan uydurma bal haberlerini hatırlarsınız.

Ankara’da bir işletmeye yapılan baskında yaklaşık 1 milyar TL bedelinde uydurma bal imalinde kullanılan glikoz, früktoz ve şeker ile çeşitli markalara ilişkin 100 bin bal etiketi ele geçirildi.

Yıllardır makûs bir şöhret olarak üzerimize yapışan “Dünyada balı bir arılar yapar bir de Türkler” kelamıyla tekrar birilerini haklı çıkarmayı başardık.

Yine hatırlayacaksınız Adana’da ele geçirilen 1,5 ton tek tırnaklı hayvan eti (At, eşek, katır eti) haberleri gündeme damga vurmuştu. Ülkede hukuk sisteminin mevcut durumu sahtekârları cesaretlendirmiş olacak ki tabirlerinde pişkin bir biçimde kelam konusu etleri akrabalarına dağıtmak niyetinde olduklarını söylemişlerdi.

Önceki haftalarda Antalya’da Tarım ve Orman Bakanlığı ekipleri tam 17 ton bozuk tavuk ele geçirdi. Kontrollerde ele geçirilen eserlerin son tüketim tarihi/tavsiye edilen tüketim tarihi geçmesine karşın makine ile yeni tarih kodlandığı tespit edildi.

Bu konuları sindirmeye vakit kalmadan geçen hafta Tarım ve Orman Bakanlığı taklit ve tağşiş yapan firmaları, hileli eserlerin hangi marka ismi altında satıldığını ve eserlerde yaptıkları sahtekârlıkları anlık olarak ifşa etmeye başladı.

İfşaların ayrıntılarına bakınca karşımıza çıkan tablo içler acısı lakin pek sürpriz değil…

Bal tükettiğimizi düşünürken, bizlere sanayi tipi früktoz, sakaroz ya da glikoz şurubu yedirmişler.

Bir dünya para verip natürel sızma zeytinyağı satın aldığımızı düşünürken, pamuk yağı üzere düşük kalite yağları mutfaklarımıza sokmuşuz.

DOMUZ ETLİ TAS KEBABI

Yemeklerimize domates salçası kattığımızı ya da kırmızı toz biber yahut sumak attığımızı sanırken aslında tabaklarımızda besinde kullanımına müsaade verilmeyen kanserojen boyalar varmış.

Dana ya da kuzu etinden köfte, sucuk, pide, kebap, lahmacun tükettiğimizi varsayarken, aslında bizlere at, eşek, katır üzere tek tırnaklı hayvanların etleri yedirilmiş. Tekrar bu eserlerde deri dokusu, sakatat, kanatlı etleri de kullanılmış.

İfşa listesine baktığımızda pek çok vatandaşımızın farkında olmadan domuz etli tas kebabı yediğini öğreniyoruz.

Önümüze Antep fıstıklı baklava konulduğunu düşünürken aslında yeşile boyanmış ay çekirdekli ya da yer fıstıklı baklava yemişiz.

Yetmemiş, aromatize şarap bazlı içkilere dışarıdan etil alkol eği yapmışlar.

Gıda boyası ile çaya tavşankanı rengi vermişler.

Peynir, yoğurt, tereyağı üzere ana hammaddesi süt olduğunu düşündüğümüz eserlerin içine bitkisel yağ, jelatin, nişasta ve natamisin (Ürünlerin küflenmesi ve maya gelişimini önleyici E-235 kodlu esirgeyici katkı maddesi) karıştırmışlar.

Bize içinde yabancı husus bulunan kuru kekik satmışlar fakat yabancı unsurun ne olduğu hakkında hiçbir fikrimiz yok.

Liste o kadar uzun ki hangi birini yazalım…

Bakanlığın resmi internet sitesinde her gün yenilenen ifşa listesinde şuan toplam 586 eser var. Bunun 66’sı “sağlığı tehlikeye düşürecek gıdalar” olarak niteleniyor.

MART 2022’DEN BU YANA AÇIKLANMIYORDU

Aslına bakarsanız buraya kadar okuduklarınızda yeni bir şey yok.

Hatta epey eski bile diyebiliriz… Çünkü besinde taklit ve tağşiş yapanların listesi en son Mart 2022’de yayınlanmıştı. Son yayınlanan liste geçen yıllarda suçüstü yakalanan geriye dönük firma ve marka bilgilerini de içeriyor. Bu da tüketicinin başında daha fazla soru işareti yaratmaya yetiyor.

Ve bunlar bize nazaran buzdağının yalnızca görünen ya da bize gösterilen kısmı…

Dolayısıyla değişen pek bir şey yok… Yıllardır besin eserlerinde tüketici sıhhatini tehdit eden bu ve buna misal hileler daima vardı ve bu gidişle bu sahtekârlar daima var olacak üzere görünüyor.

Zira konjonktür buna çok müsait.

Enflasyonun aylık bazda yükselmeye devam ettiği bir ortamda süratle düşen alım gücü tabir yerindeyse sahtekârların ekmeğine yağ sürüyor.

En düşük emekli maaşının 12.500 TL, minimum fiyatın 17.002 TL olduğu bir ülkede açlık sonu 19.830 TL’ye çıktıysa o ülkenin vatandaşı için besinin güvenilirliğini ve kalitesini sorgulamak lükstür. Zira açlıkla gayret eden insanların önceliği maalesef besinin niteliği değil niceliğidir. Öncelik beslenmek değil karın doyurmaktır.

Bu yüzden alım gücü düşen ve meskenine besin götürmek zorunda olan tüketicinin başında raftaki eserin kalitesine yönelik soru işaretleri belirse de olağan kaidelerde tercih etmeyeceği eserleri satın almak ve sofrasına koymak zorunda kalıyor.

Ne kadar acı değil mi?

Ceza ve yaptırımların caydırıcılığı tartışılıyor

Denetimlerin yapılması ve ifşaların anlık olarak açıklanması farkındalık açısından değerli üzere gözükse de bizim açımızdan çok daha kıymetli olanı kelam konusu firma ve markaların ifşası sonrasında nasıl bir sürecin işlediği…

Arıdan habersiz bal yapanların ne kadar ceza aldığını bileniniz var mı?

Peynirden tereyağına, zeytinyağından baharata kadar eserlerin içeriğiyle oynayanlara hangi yaptırımlar uygulandı hiç duydunuz mu?

Köfteden, kebaba, sucuktan lahmacuna kadar tüketicilere tek tırnaklı eti yedirenlere uygulanan müeyyiden haberiniz var mı?

Türkiye’de 97 bini üretim, 341 bini satış ve 286 bini toplu tüketim yeri olmak üzere toplam 724 bin besin işletmesi var.

Tarım ve Orman Bakanlığı, bu yıl şuana kadar 940 bin kontrolde 16 bin uygunsuzluk tespit edildiğini ve 771 milyon TL idari para cezası kesildiğini açıkladı.

Kaba bir hesapla uygunsuzluk başına ortalama 48 bin 187 TL cezadan bahsediyoruz.

368 işletme hakkında ise savcılığa hata duyurusunda bulunulmuş.

2023 yılının tamamında ise 1.3 milyon kontrol sonucu 19 bin uygunsuzluk tespit edilerek 577 milyon TL para cezası kesilmiş. Geçen yıl uygunsuzluk başına ortalama ceza ölçüsü 30 bin 368 TL’ye denk geliyor.

255 işletme hakkında ise savcılığa hata duyurusunda bulunulmuş.

Peki, siz hiç taklit ve tağşiş yüzünden kapanan bir besin işletmesi ya da mahpus cezası alanları duydunuz mu?

Ben duymadım…

Dolayısıyla neresinden bakarsanız bakın kelam konusu yaptırımlar sahtekârları korkutmuyor.

Kesilen cezalar, on milyarlarca liralık hileli besin pazarında sahtekârlar için çerez parası…

O yüzden kontrollerin yetersiz, ceza ve yaptırımların caydırıcılıktan uzak olduğu bir ortamda kayıt dışı ve merdiven altı üretim kurumsal bir yapıya dönüşürken, kayıt içinde türlü hilelere de kapı aralanıyor.

Dönemin Tarım Bakanı bile isyan etmişti

2021 yılına kadar taklit ve tağşişe kesilen idari para cezalarının caydırıcılıktan uzak ve komik düzeylerde olması çok tartışılmıştı.

Hatta Ocak 2016’da dönemin Tarım Bakanı Faruk Çelik, “Üretimlerinde 18 kere taklit tağşiş yapan, insan sıhhati ile direkt ilgili olan besin güvenliğini ortadan kaldıran uygulamalara devam eden firmalar var” diyerek maddelerdeki boşluklardan ötürü duruma isyan etmişti. Tüm bu gelişmelerden sonra nihayet 4 Kasım 2020’de hileli besin unsuru üreten firmalara verilecek cezalar kanunda yapılan yeni bir düzenlemeyle artırıldı ve Nisan 2021’de bu kanuna ait yönetmelik Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girdi. Taklit ve tağşişle uğraş kapsamında birinci ifşada 55 bin liradan 545 bin liraya kadar ceza yaptırımı uygulanmasına karar verildi. Taklit ve tağşişin tekrarı halinde birinci cezanın 2 katı ödenmesi gerekeceği duyuruldu. Kabahatin üçüncü kere tekrarı durumunda ise hata duyurusunda bulunularak 1 ila 5 yıl, tekrar tekrarı halinde 5 ila 10 yıla kadar mahpus cezası isteneceği açıklandı.

Türkiye’de kâğıt üzerinde ceza ve yaptırımlar evvelki yıllara nazaran biraz daha artırılmış üzere gözükse de idari para cezaları enflasyon karşısında tabir yerindeyse eridi… Mahpus cezaları ise var lakin yok üzere bir şey. Hasebiyle Türkiye’de ceza ve yaptırımlar faal biçimde uygulanmadığı için sahtekârları pek korkutmuyor.

Bunun delili da var.

Bakanlık tarafından 2022 yılında ifşa edilen listede yer alan sahtekâr firmaların bir kısmı geçen hafta açıklanan ifşa listesinde de var. Hem de tıpkı markalarla…

Başka kelama gerek var mı?

Denetimlerin niteliği kâfi mi?

Türkiye’de 724 bin besin işletmesini denetleyen denetim vazifelisi sayısı 7 bin 800 ile sonlu.

Açıklanan sayılara nazaran 2023’te işletme başına yıl boyunca yalnızca 1.8 kontrol gerçekleştirilmiş. Bu yıl ise şuana kadar işletme başına 1.3 kontrol kelam konusu. Bir öbür deyişle işletmelerin yıl uzunluğu kapısından 1 ya da en fazla iki defa girildiği sonucu çıkıyor.

Söz konusu resmi besin kontrollerinin ayrıntısına bakınca yıllık denetim planı, rutin, takip, şikâyet, ALO 174, numuneli ve numunesiz kontrollerin hepsini kapsadığını görüyoruz.

Dolayısıyla kontrollerin hem niceliği hem de niteliğinin artırılması elzem gözüküyor.

Zira düşen alım gücü, artan fiyatlar, teknolojideki gelişmeler, besin firmaları ortasında ve marketler seviyesinde kızışan rekabet besin üretiminde taklit ve tağşişin çoğalmasını tetikleyen faktörler ortasında yer alıyor.

Yapılan tüm bu hilelerin önüne geçilmesi ismine birçok standart ve yol geliştiriliyor fakat bu işin sahteciliğine baş yoranlar da misal teknolojileri kullanarak her gün yeni bir formül ve teknik geliştiriyor.

Bunu bir örnek üzerinden ayrıntılandıralım.

Bal, dünyada en kolay taklit edilebilen fakat yapılan hilenin en sıkıntı tespit edildiği eserlerin başında geliyor.

Bundan yaklaşık 3-4 yıl evvel bal bir laboratuvarda tahlile girdiğinde 120 farklı parametreye bakılıyordu. Bugün ise birebir balda 361 farklı parametre denetim ediliyor.

Glikoz, fruktoz, pestisit, antibiyotik, ağır metal kalıntısı üzere parametreler bunlardan yalnızca birinci akla gelenler…

O yüzden şu sorunun da karşılık bulması lazım: Türkiye’de taklit, tağşiş dâhil olmak üzere besinde tüm riskleri gerçek ve faal halde tahlil edebilecek kâfi sayıda akredite laboratuvar var mı?

At ve eşeklerin başına ne geldi?

Taklit ve tağşiş listesinde bilhassa toplu tüketim yerlerinin ismi at, eşek, katır ya da domuz etleriyle öne çıkıyor.

Liste haricinde periyot devir farklı vilayetlerde yapılan operasyonlarda tonlarca tek tırnaklı eti yakalanarak el konuluyor.

Bu haberler ister istemez Türkiye’deki tek tırnaklı hayvan varlığını sorgulatıyor.

TÜİK datalarına nazaran, son 10 yılda Türkiye’de at varlığı yüzde 50 azalarak 131 binlerden 66 binlere gerilemiş. Birebir devirde eşek sayısı yüzde 56 düşerek 170 binlerden 74 binlere inmiş. Katır sayısındaki seyir de çok farklı değil… 41 bin civarında olan katır varlığı son 10 yılda yüzde 61 azalarak 16 binlere kadar gerilemiş.

TÜİK bilgilerindeki keskin düşüş bu hayvanların eceliyle ölmediğinin delili sayılabilir mi?

idonat@bloomberght.com